Η θάλασσα στη γλώσσα μας

Το να μιλήσεις για τη θάλασσα στη γλώσσα ενός λαού, όπως οι Έλληνες, που έχουν συνδέσει διαχρονικά τη ζωή τους με τη θάλασσα, το να μιλήσεις για τη θάλασσα στη γλώσσα μιας χώρας που η θάλασσα αποτελεί μέρος τής βιολογικής, εθνικής, οικονομικής και ψυχολογικής ύπαρξης των κατοίκων της, είναι πραγματικά και πρακτικά ριψοκίνδυνο. Κινδυνεύεις ν’ αφήσεις έξω από τη γλωσσική πραγμάτευσή σου κομμάτια τής γλωσσικής υπόστασης αυτού τού λαού, πολύτιμα δηλαδή πετράδια τής έκφρασής του, που είναι στην πραγματικότητα οι λέξεις. Γιατί οι λέξεις είναι πολύτιμοι λίθοι τής γλωσσικής παρακαταθήκης ενός ολόκληρου λαού. Είναι κειμήλια τής πολιτισμικής κληρονομιάς ενός έθνους. Είναι αναντικατάστατα συστατικά τής ταυτότητάς του.

Σ’ αυτό το ριψοκίνδυνο έργο θα αποδυθώ, ζητώντας την κατανόησή σας, απόψε και θα σάς ξεναγήσω σ’ ένα ταξίδι στον μαγικό κόσμο των λέξεων και ειδικότερα των λέξεων τής γλώσσας μας που συνδέονται με τη θάλασσα. Άλλωστε, οι ίδιες οι λέξεις είναι μια θάλασσα. Θάλασσα οι λέξεις στον κόσμο τής γλώσσας ενός λαού, θάλασσα που διασχίζουμε με επικοινωνιακή ασφάλεια μέσα στα γερά σκαριά που μάς εξασφαλίζει η στέρεη και δοκιμασμένη αρματωσιά τής ελληνικής γλώσσας.

***

Λένε πως η γλώσσα τού ανθρώπου ξεκίνησε από τέσσερεις λέξεις, τις λέξεις ουρανός – γη – θάλασσα – αέρας. Αυτές πρωτόπλασε ο άνθρωπος. ∆εν θα σάς παρασύρω στους ανεξερεύνητους αντικειμενικά για την επιστήμη χώρους τής γλωσσογονίας που οι γλωσσολόγοι θεωρούμε εξαιρετικά ανασφαλείς, πλάσματα μιας μυθικής φαντασίας. Θα ήμουν όμως έτοιμος να δεχθώ μαζί σας ότι μία από τις λέξεις που χρειάστηκαν πολλοί λαοί, μεταξύ των οποίων οι Έλληνες, περνώντας από την κοινωνία στην επι-κοινωνία, ήταν η ανάγκη να δηλώσουν το υγρό στοιχείο που τους περιέβαλλε. Γι’ αυτό το υγρό στοιχείο, οι Έλληνες χρησιμοποίησαν πέντε λέξεις: τις λέξεις θάλασσα, ἅλς (η), πόντος, πέλαγος και ωκεανός. Μέσα απ’ αυτές και γύρω απ’ αυτές πλάστηκαν πλήθος άλλων λέξεων για να δηλώσουν ποικίλες άλλες συναφείς έννοιες, καθώς και σύνθετες και λεπτές διαφοροποιήσεις, χρησιμοποιώντας τους δύο κύριους λεκτικούς μηχανισμούς τής γλώσσας μας: την παραγωγή και τη σύνθεση. Από αυτόν τον τεράστιο πλούτο θα ξεχωρίσουμε –με τους περιορισμούς τού χρόνου που έχουμε– μερικές ενδεικτικές λέξεις, για να τις σχολιάσουμε εν συντομία.

θάλασσα Και πρώτα-πρώτα η πιο αρχαία λέξη που χρησιμοποιήθηκε στην Ελληνική (από τον Όμηρο μέχρι σήμερα), για να δηλώσει «τη μεγάλη υδάτινη επιφάνεια με αλμυρό νερό», η λέξη θάλασσα. Η λέξη αυτή δεν απαντά σε καμιά άλλη γλώσσα τής οικογένειας των γλωσσών στην οποία ανήκει η Ελληνική –ούτε σε άλλη γλωσσική οικογένεια ή μεμονωμένη γλώσσα. Είναι μια προελληνική λέξη, που όπως τόσες άλλες (πβ. δάφνη, πύργος, μέγαρον, χαλκός, ασπίς, τύρρανος, ξίφος, Αθηνά, Κόρινθος, Ιλισός, Υμηττός, Ρέθυμνο, Κρήτη κ.ά.) υιοθέτησαν οι Έλληνες από τους Προέλληνες. Πρόκειται δηλ. γλωσσολογικά για λέξη που δεν ετυμολογείται από τα Ελληνικά, μολονότι παραδίδονται πολλές παρετυμολογίες («λαϊκές ετυμολογίες») τής λέξης:

«θοῶς ἀλλασσομένη καὶ σαλευομένη». < «ἐκ τοῦ θῶ τοῦ σημαίνοντος τὸ ‘τρέχω’ καὶ τοῦ λὰ τὸ ἁλμυρόν, ἤγουν τὸ ἅλας».

< «ἐκ τοῦ ἄσσα τοῦ τινάσσεσθαι, τοῦτ’ ἔστι θεόν ἅλα τινασσόμενον».

< «παρά τὸ σάλον σάλασσα καὶ θάλασσα». < «παρὰ τὸ ἆσσον (‘εγγύτερον’) εἶναι θανάτου τοὺς πλέοντας ἐν αὐτῷ».

Ο διάπλους στη θάλασσα των λέξεων δεν είναι εύκολος, το καταλάβατε. Σ’ έναν απόπλου λέξεων επιχείρησα να σας παρασύρω, σε μια γλωσσική περιπλάνηση που θα έχει επιτύχει τον στόχο της, αν σάς κεντρίσει να σκεφθείτε και να ανακαλύψετε τους δικούς σας λεκτικούς δρόμους στις θάλασσες τής γλώσσας μας.